భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ (ఆర్.బి.ఐ) భారతదేశం యొక్క కేంద్ర బ్యాంకు. ఇది జాతీయ కరెన్సీ, భారత రూపాయికి సంబంధించిన ద్రవ్య విధానాన్ని నియంత్రిస్తుంది. ఆర్.బి.ఐ యొక్క ప్రాథమిక విధులు కరెన్సీని జారీ చేయడం, భారతదేశంలో ద్రవ్య స్థిరత్వాన్ని కొనసాగించడం, కరెన్సీని నిర్వహించడం మరియు దేశ క్రెడిట్ వ్యవస్థను నిర్వహించడం. ఆర్.బి.ఐ జాతీయ ప్రాముఖ్యత కలిగిన సంస్థ మరియు దూసుకుపోతున్న భారత ఆర్థిక వ్యవస్థకు మూలస్తంభం. ఇది అంతర్జాతీయ ద్రవ్య నిధిలో సభ్యత్వాన్ని కలిగి ఉంటుంది.
ఆర్.బి.ఐ ప్రవేశికలో దాని యొక్క ప్రాథమిక విధులను వివరించడంజరిగింది. "భారతదేశంలో ద్రవ్య స్థిరత్వాన్ని భద్రపరచడానికి మరియు సాధారణంగా దేశంలోని కరెన్సీ మరియు క్రెడిట్ వ్యవస్థను దాని ప్రయోజనానికి అనుగుణంగా నిర్వహించడానికి బ్యాంక్ నోట్ల సమస్యను నియంత్రించడం మరియు నిల్వలను ఉంచడం.”
ఈ కేంద్ర బ్యాంకింగ్ సంస్థ 1926లో “రాయల్ కమీషన్ ఆన్ ఇండియన్ కరెన్సీ & ఫైనాన్స్” సూచనల ఆధారంగా స్థాపించబడింది. ఈ కమిషనను హిల్టన్ యంగ్ కమిషన్ అని కూడా పిలుస్తారు. 1949లో, రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా జాతీయం చేయబడి ఆసియన్ క్లియరింగ్ యూనియన్‌లో సభ్య బ్యాంకుగా మారింది. భారతదేశంలో క్రెడిట్ మరియు కరెన్సీ వ్యవస్థను ఆర్ బిఐ నియంత్రిస్తుంది. 
వ్యవస్థపై ప్రజల విశ్వాసాన్ని నిలబెట్టడం, డిపాజిటర్ల ప్రయోజనాలను పరిరక్షించడం; ప్రజలకు సహకార బ్యాంకింగ్, వాణిజ్య బ్యాంకింగ్ వంటి తక్కువ ఖర్చుతో కూడిన బ్యాంకింగ్ సేవలను అందించడం ఆర్ బిఐ యొక్క ముఖ్య లక్ష్యాలు.
1934-బ్రిటీష్ వారు రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా చట్టాన్ని రూపొందించారు 1936-రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా ఏప్రిల్ 1న కలకత్తాలో స్థాపించబడింది 1937-రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా శాశ్వతంగా ముంబైకి తరలించబడింది 1949-స్వాతంత్ర్యం తర్వాత జాతీయం చేయబడింది. ఇంతకు ముందు బ్యాంకు ప్రైవేట్ వాటాదారులచే నిర్వహించబడింది. 2016 సంవత్సరంలో, అసలు ఆర్.బి.ఐ1934 సవరించబడింది. ఇది సౌకర్యవంతమైన ద్రవ్యోల్బణ లక్ష్య ఫ్రేమ్ వర్క్ అమలుకు చట్టబద్ధమైన ఆధారాన్ని అందించింది.

ఇవి కూడా చదవండి :

భారత దేశంలో నోట్లరద్దు (De-monitization in India)

అంతర్జాతీయ ద్రవ్య సంస్థ (International Monetary Fund)

రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా విధులు

  • ద్రవ్య అధికారం ద్రవ్య విధానాల అమలు ద్రవ్య విధానాలను పర్యవేక్షించడం. 
  • దేశ ఆర్థిక వృద్ధిని పరిగణనలోకి తీసుకుని దేశంలో ధరల స్థిరత్వాన్ని నిర్ధారించడం. 
  • ఫైనాన్షియల్ సిస్టమ్ యొక్క రెగ్యులేటర్ మరియు అడ్మినిస్ట్రేటర్ బ్యాంకింగ్ కార్యకలాపాల యొక్క సమగ్ర పారామితులను ఆర్‌బిఐ నిర్ణయిస్తుంది.
  • ఈ పద్ధతులు దేశ బ్యాంకింగ్ మరియు ఆర్థిక వ్యవస్థ పనితీరుకు బాధ్యత వహిస్తాయి. 
  • లైసెన్స్ జారీ, ఆస్తుల లిక్విడిటీ, బ్యాంకుల విలీనాలు, శాఖల విస్తరణ మొదలైనవి ఇతర విధులు. 

విదేశీ మారక నిర్వహణ
ఆర్‌బిఐ భారత ఫారెక్స్ రిజర్వ్ లను నిర్వహిస్తుంది. దేశం వెలుపల రూపాయి విలువను నిర్వహించడం బాధ్యత. ఇది విదేశీ వాణిజ్య చెల్లింపుకు సహాయపడుతుంది. 

కరెన్సీని జారీ చేసే సంస్థ
భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ ప్రజలకు తగినంత కరెన్సీ నోట్లు మరియు నాణేల సరఫరాను అందించడానికి బాధ్యత వహిస్తుంది. కరెన్సీ నోట్లు మరియు నాణేల నాణ్యతను కూడా ఆర్ బిఐ చూసుకుంటుంది. కరెన్సీ మరియు నాణేల
జారీతో పాటు మార్పిడికి కూడా ఆర్‌బిఐ బాధ్యత వహిస్తుంది. అలాగే, చెలామణికి సరిపోని కరెన్సీ మరియు నాణేలను రద్దుచేయడం కూడా ఆర్ బిఐ విధుల్లో భాగమే. 

అభివృద్ధిలో ఆర్‌బిఐ పాత్ర

  • గ్రామీణ మరియు వ్యవసాయ ఆర్థికాభివృద్ధిని ప్రోత్సహించే జాతీయ లక్ష్యాలకు మద్దతు ఇచ్చే ప్రచార కార్యక్రమాలను ఆర్‌బిఐ నిర్వహిస్తుంది.
  • చిన్న తరహా పారిశ్రామిక యూనిట్లకు రుణాలు ఇవ్వాలని ఆర్ బిఐ వాణిజ్య బ్యాంకులకు క్రమం తప్పకుండా ఆదేశాలు జారీ చేస్తుంది.
ఆర్‌బిఐ కూర్పు
భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ సెంట్రల్ బోర్డ్ ఆఫ్ డైరెక్టర్లచే నియంత్రించబడుతుంది. రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా చట్టం ప్రకారం భారత ప్రభుత్వం 4 సంవత్సరాల కాలానికి డైరెక్టర్లను నియమిస్తుంది. సెంట్రల్ బోర్డులో 1 గవర్నర్, 4 డిప్యూటీ గవర్నర్లు, 2 ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖ ప్రతినిధులు ఉంటారు.
ముంబై, కోల్ కతా, చెన్నై మరియు న్యూ ఢిల్లీలో ఆర్ బిఐ ప్రధాన కార్యాలయం ఉన్న స్థానిక బోర్డులకు ప్రాతినిధ్యం వహించడానికి 4 డైరెక్టర్లు, ఆర్ బిఐ ఎగ్జిక్యూటివ్ హెడ్ గవర్నర్, గవర్నర్ కు సహకరించడానికి నలుగురు డిప్యూటీ గవర్నర్లు ఉంటారు.

  • ఆర్‌బిఐ మొదటి గవర్నర్ సర్ ఒస్బోర్న్ స్మిత్ 
  • ఆర్‌బిఐ మొదటి భారతీయ గవర్నర్ సి.డి. దేశ్ ముఖ్ 
  • ఆర్‌బిఐ తొలి మహిళా డిప్యూటీ గవర్నర్ కేజే ఉదేశి. 
  • ఆర్‌బిఐ గవర్నర్ గా పదవీ బాధ్యతలు నిర్వహించిన భారత ప్రధానమంత్రి మన్మోహన్ సింగ్. 
  • ప్రస్తుత (2022) ఆర్‌బిఐ గవర్నర్ శక్తికాంత దాస్. 

జోనల్ కార్యాలయాలు

  • ఆర్‌బిఐ నాలుగు జోనల్ కార్యాలయాలను కలిగి ఉంది. ఉత్తరాన న్యూఢిల్లీ, దక్షిణాన చెన్నై, తూర్పున కోల్ కతా పశ్చిమాన ముంబై.
  • భారతీయ రిజర్వ్ బ్యాంక్ ప్రస్తుతం 19 ప్రాంతీయ కార్యాలయాలు మరియు 11 ఉప కార్యాలయాలను కలిగి ఉంది.
  • బ్యాంక్ తన అధికారుల కోసం రెండు శిక్షణ కళాశాలలను కలిగి ఉంది. ఒకటి చెన్నైలోని రిజర్వ్ బ్యాంక్ స్టాఫ్ కాలేజ్ కాగా పూణేలోని కాలేజ్ ఆఫ్ అగ్రికల్చరల్ బ్యాంకింగ్.