ద్వీపకల్ప భారతదేశంలోని శాతవాహనుల తర్వాత రెండున్నర శతాబ్దాలకు పైగా దక్కన్‌ను వాకాటకులు (స్థానిక రాజులు) పాలించారు. ఉత్తర భారతదేశంలోని గుప్తులకు వాకాటకులు సమకాలీనులు. పురాణాలలో, వాకాటకులను వింధ్యకాలుగా సూచిస్తారు. వాకాటకులు విష్ణువృద్ధ గోత్రానికి చెందినవారు. వీరు  అనేక వైదిక యాగాలు చేశారు. బ్రాహ్మణులకు వాకాటకులు జారీ చేసిన పెద్ద సంఖ్యలో తామ్రపత్ర భూమి మంజూరు హక్కుపత్రాలు వారి చరిత్రను పునర్నిర్మించడంలో సహాయపడ్డాయి. వారు బ్రాహ్మణ మతాన్ని ప్రోత్సహించారు. వారు బౌద్ధమతాన్ని కూడా పోషించారు. సాంస్కృతికంగా, వాకాటక రాజ్యం దక్షిణాదికి బ్రాహ్మణ ఆలోచనలు మరియు సామాజిక సంస్థలను వ్యాప్తి చేయడానికి ఒక మాధ్యమంగా మారింది. వాకాటకులు గుప్తులు, పద్మావతి నాగులు, కర్నాటక కదంబులు మరియు ఆంధ్రాలోని విష్ణుకుండినులతో వివాహ సంబంధాలను ఏర్పరచుకున్నారు. వాకాటకులు కళ, సంస్కృతి మరియు సాహిత్యాన్ని పోషించారు. ప్రజా పనులు మరియు స్మారక కట్టడాల పరంగా వారి వారసత్వం భారతీయ సంస్కృతికి గణనీయమైన కృషి చేసింది.

వాకాటక రాజు హరిసేన ఆధ్వర్యంలో, అజంతా గుహల (ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం) యొక్క కొండలను తొలచి నిర్మించిన బౌద్ధ విహారాలు మరియు చైత్యాలు కలవు. అజంతా గుహలు ⅩⅥ, ⅩⅦ, ⅩⅨ చిత్రకళా  రంగంలో వాకాటక శ్రేష్ఠతకు ఉత్తమ ఉదాహరణలుగా నిలిచాయి. ప్రత్యేకించి మహాభినిష్క్రమనా అనే చిత్రం ఈ విషయాన్నీ రూఢి పరుస్తుంది. వాకాటక రాజులు, ప్రవరసేన Ⅱ (సేతుబంధకావ్య రచయిత), సర్వసేన (హరివిజయ రచయిత) ప్రాకృతంలో ఆదర్శప్రాయమైన కవులు. వారి పాలనలో, వైధరభారతి అనేది సంస్కృతంలో అభివృద్ధి చెందిన శైలి, దీనిని కాళిదాసు, దండి, బాణభట్ట వంటి కవులు కూడా ప్రశంసించారు.

మూలాలు

  • వాకాటకులు బ్రాహ్మణులు.
  • వారి మూలాలు స్పష్టంగాతెలియటం లేదు. కొంతమంది తాము ఉత్తరాది కుటుంబాలకు చెందినట్లుగా  చెప్పుకుంటారు. మరికొందరు వారు దక్షిణ భారతదేశానికి చెందినవారిగా  పేర్కొన్నారు.
  • దక్షిణాది పల్లవులకు చెందిన శాసనాలను పోలిన సంస్కృత మరియు ప్రాకృత శాసనాలు వాకాటకుల వద్ద గలవు.
  • అలాగే నర్మదానదికి ఉత్తరాన వాకాటకులు ఉన్న దాఖలాలు లేవు. 

పరిధి

వాకాటక రాజ్యం ఉత్తరాన మాల్వా మరియు గుజరాత్ యొక్క దక్షిణ అంత్య భాగాల నుండి దక్షిణాన తుంగభద్ర నది వరకు మరియు పశ్చిమాన అరేబియా సముద్రం నుండి తూర్పున ఛత్తీస్‌గఢ్ అంచుల వరకు విస్తరించింది.

పాలకులు

వింధ్యశక్తి (పాలన: 250 – 270 CE)

  • రాజవంశ స్థాపకుడు.
  • బహుశా పూరిక నుండి పాలించి ఉండవచ్చు.
  • అనేక వైదిక యాగాలు చేసి బ్రాహ్మణ కర్మలను పునరుద్ధరించాడు .
  • హరిసేన కాలం నాటి అజంతా శాసనాలపై ద్విజగా వర్ణించబడ్డాడు. అతని సైనిక విజయాలు   ప్రశంసించబడినవి.

ప్రవరసేన - I (పాలన: 270 – 330 AD)

  • వింధ్యశక్తి కుమారుడు మరియు వారసుడు.
  • ఇతనికి గల బిరుదులలో సామ్రాట్, ధర్మమహారాజు, హరితీపుత్ర మొదలైనవి ముఖ్యమైనవి.
  • ఇతని సామ్రాజ్యంలో ఉత్తర భారతదేశం మరియు దక్కన్‌లో ఎక్కువ భాగం కలదు.
  • అశ్వమేధ, వాజపేయ మొదలైన వైదిక కర్మలను యితడు నిర్వహించాడు.
  • వాకాటకుల నిజమైన శక్తి మరియు గొప్పతనానికి ఇతను ప్రారంభకుడుగా చెప్పవచ్చు. అతను కాంచనక (ఆధునిక నాచ్నా) వద్ద తన రాజధానితో విదర్భ మరియు దక్కన్ పరిసర ప్రాంతాలకు దక్షిణం వైపు తన సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించాడు.
  • ఇతని కుమారుడు గౌతమీపుత్ర నాగరాజు భవనాగ కుమార్తెను వివాహం చేసుకున్నాడు. ఇది ఒక ముఖ్యమైన రాజకీయ కూటమిని ఏర్పాటు చేసింది.
  • వైవాహిక సంబంధాలు మరియు సైనిక శక్తి సహాయంతో, అతను తన సామ్రాజ్యాన్ని ఉత్తరాన బుందేల్‌ఖండ్ నుండి దక్షిణాన హైదరాబాద్ వరకు విస్తరించాడు. తన విజయాలను జరుపుకోవడానికి అశ్వమేధ మరియు వాజపేయ యాగాలు చేసాడు. "సామ్రాట్" అనే బిరుదును స్వీకరించాడు. మిగిలిన వాకాటక రాజులందరూ  "మహారాజు" అనే బిరుదును కలిగి ఉన్నారు.
  • ఇతను నాగాలతో యుద్ధాలు చేశాడు.
  • పురాణాల ప్రకారం అతనికి నలుగురు కుమారులు ఉన్నారు. అతని కుమారుల మధ్య సామ్రాజ్యం విభజితమైనది.
  • ఇతని కుమారుడు గౌతమీపుత్రుడు అతని కంటే ముందే మరణించాడు. 
  • ఇతని మనవడు (గౌతమిపుత్ర కుమారుడు) రుద్రసేనుడు ఇతని తర్వాత సింహాసనాన్ని అధిష్టించి నందివర్ధన నుండి పాలించాను. 
  • ప్రవరసేనుని మరొక కుమారుడు సర్వసేనుడు వత్సగుల్మా నుండి స్వతంత్రంగా పరిపాలించాడు.
  • అతని మరణానంతరం వాకాటకాలు రెండు విభాగాలు ఏర్పడ్డాయి.
  • ప్రవరపుర-నందివర్ధన శాఖ [నందివర్ధన – ఆధునిక నాగ్‌పూర్]
  • వత్సగుల్మా శాఖ [ఆధునిక వాషిం, అకోలా జిల్లా, మహారాష్ట్ర]

ప్రవరపుర-నందివర్ధన శాఖ

ఈ శాఖ ప్రస్తుత నాగ్‌పూర్ జిల్లాలోని ప్రవరపుర (ప్రస్తుత వార్ధా, మహారాష్ట్రలో), మన్సార్ మరియు నందివర్ధన్‌లను పరిపాలించింది.

రుద్రసేన - I (పాలన: 340 – 365 CE)

  • ఇతను మొదటి  ప్రవరసేనుడి మనవడు.
  • వాకాటక రాజ్యంలో నందివర్ధన శాఖ స్థాపకుడు.
  • శివుని ఉగ్ర రూపమైన మహాభైరవుని ఇతడు ఆరాధించేవాడు.

పృథ్వీసేన - Ⅰ (c. 365 – 390 CE)

  • వాకాటక శాసనాలలో, ఇతని సత్యం, కరుణ, వినయం వంటి పోల్చదగిన లక్షణాల కారణంగా చరిత్రకారులు ఇతన్ని మహాభారత కాలం నాటి యుధిష్ఠిరునితో పోల్చారు.
  • ఇతని పాలనలో పద్మపుర ఒక ముఖ్యమైన పరిపాలనా కేంద్రం.
  • చంద్రగుప్తుడితో రాజకీయ పొత్తు ఇతని పాలనలో ఒక ముఖ్యమైన అంశం. వీరిరువురు కలిసి మాల్వా మరియు కతియావర్‌లోని శక సత్రపులను ఓడించారు.
  • రుద్రసేన Ⅱ (పృథ్వీసేన కుమారుడు) మరియు ప్రభావతిగుప్త (చంద్రగుప్తుని కుమార్తె Ⅱ) మధ్య వివాహ బంధం ద్వారా గుప్తులు మరియు వాకటకులు వారి బంధుత్వాన్ని బలపరుచుకున్నారు.
  • యితడు కూడా తండ్రిలాగే శైవమతాన్ని అనుసరించాడు.

రుద్రసేన II (పాలన: 390 – 395 CE)

ఇతడు పృథ్వీసేన - I కుమారుడు.

రెండవ చంద్రగుప్తుని కుమార్తె ప్రభావతిగుప్తను వివాహం చేసుకున్నాడు.

ఇతను తన ముగ్గురు కుమారులు - దివాకరసేనుడు, దామోదరసేనుడు, ప్రవరసేనుడు. కేవలం ఐదు సంవత్సరాలు మాత్రమే పాలించాడు. ఇతని భార్య ప్రభావతిగుప్త 410 CE వరకు రాజప్రతినిధిగా పరిపాలించింది. ప్రభావతిగుప్త యొక్క మారేగావ్ ఫలకాల ముద్ర ఈమెను 'ఇద్దరు రాజుల తల్లి'గా వర్ణించింది. ఎందుకంటే ఆమె పెద్ద కుమారుడు దివాకరసేన సింహాసనాన్ని అధిరోహించేంత కాలం జీవించలేదు కానీ ఆమె చిన్న కుమారులు ఇద్దరూ పాలించారు.

ప్రవరసేన II (పాలన: 395 – 440 CE)

  • దామోదరసేన అని పేరు పెట్టారు.
  • రుద్రసేన II రెండవ కుమారుడు.
  • ఇతని అన్న దివాకరసేనుడు మరణించిన తరువాత రాజు అయ్యాడు.
  • విదర్భలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో అతని డజను రాగి ఫలకాలు కనుగొనబడ్డాయి. లభించిన వాటిలో అత్యధిక  సంఖ్యలో వాకాటక శాసనాలు ఇతని పాలనకు చెందినవే.
  • ప్రవరపుర ( ప్రస్తుత వార్ధా జిల్లాలోని పౌనార్) లో నూతన రాజధానిని ఏర్పాటు చేసాడు.
  • ఇతని సమకాలీనులైన కదంబస్ (మైసూర్ సమీపంలో)తో వైవాహిక సంబంధాన్ని ఏర్పరచుకున్నాడు .
  • రాముని కీర్తిస్తూ సేతుబంధ/రావణవాహ అనే ప్రాకృత (మహారాష్ట్రి ప్రాకృత) కావ్యాన్ని రచించాడు. ఇది రాముడి లంక ప్రయాణం మరియు రావణుడిపై రాముడు సాధించిన విజయం గురించి వివిరిస్తుంది. 
  • ఇతను శివ భక్తుడు .

నరేంద్రసేన (c. 440 – 460 CE)

  • ఇతను కదంబ రాజవంశానికి చెందిన కాకుత్సవర్మన్ కుమార్తె అజిహత భట్టారికను వివాహం చేసుకున్నాడు .
  • ఇతను నలస్ నుండి తీవ్ర వ్యతిరేకతను ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది . 

పృథ్వీసేన Ⅱ (c. 460 – 480 CE)

  • వాకాటక రాజవంశం యొక్క నందివర్ధన శాఖకు చెందిన చివరి పాలకుడు.
  • రెండుసార్లు వాకాటకులు కోల్పియిన అధికారాన్ని తిరిగి తెచ్చినట్లు ఇతని శాసనాల ఆధారంగా తెలుస్తున్నది. 
  • ఇతను మూడుసార్లు వత్సగుల్మ శాఖకు చెందిన హరిసేన దండయాత్రను, నల వంశానికి చెందిన భవదోత్తవర్మన్ దండయాత్రను ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది. 
  • ఇతను దక్షిణ గుజరాత్‌లోని త్రైకూటక రాజు, దహ్రసేనుడితో కూడా పోరాడవలసి వచ్చినట్లు తెలుస్తున్నది.
  • ఇతని మరణానంతరం, వాకాటకుల వత్సగుల్మా శాఖకు చెందిన హరిసేన అతని వారసులను జయించి నందివర్ధన శాఖను తన శాఖతో ఏకం చేసిందని భావించబడుతుంది . 

వత్సగుల్మా శాఖ

ఈ శాఖ సహ్యాద్రి శ్రేణి మరియు గోదావరి నది మధ్య ఉన్న భూభాగాన్ని దాని రాజధాని వత్సగుల్మా (ప్రస్తుత వాషిం , మహారాష్ట్ర) వద్ద పాలించింది. దీని స్థాపకుడు మొదటి ప్రవరసేనుని కుమారుడు సర్వసేనుడు.

సర్వసేన (పాలన: 330 – 355 CE)

మొదటి ప్రవరసేనుని కుమారుడు.

ప్రఖ్యాత ప్రాకృత కవి, హరివిజయ రచయిత. ఈయన పద్యాలు కొన్ని గాథాసప్తశతిలో పొందుపరిచారు. 

ఇతనికి "ధర్మ-మహారాజు" అనే బిరుదు కలదు.

వింద్యశక్తి Ⅱ/వింధ్యసేన (c. 355 – 400 CE)

  • ఇతని రాజ్యంలో మరఠ్వాడా ప్రాంతం (విదర్భ యొక్క దక్షిణ భాగం), హైదరాబాద్ ఉత్తర భాగం మరియు కొన్ని ఇతర పరిసర ప్రాంతాలు ఉన్నాయి. దాదాపు నాలుగు దశాబ్దాల పాటు పాలించాడు.
  • ఇతను కుంతల (ఉత్తర కర్ణాటక)ను పాలించిన బనవాసి కదంబులను ఓడించినట్లు తెలుస్తోంది.
  • ఇతని కుమారుడు మరియు వారసుడు ప్రవరసేనుడు సుమారు పదిహేను సంవత్సరాలు పాలించాడు. ప్రవరసేన Ⅱ తరువాత దేవసేన రాజయ్యాడు. ఇతని రాజ్యంలో సమర్థుడైన మంత్రి హస్తిభోజుడు ఉండేవాడు. ఇతని వారసుడు వత్సగుల్మా శాఖకు సమర్థుడు మరియు గొప్ప పాలకుడు.

హరిసేన (పాలన: 475 – 500 AD)

  • సర్వసేన యొక్క ఐదవ తరం వారసుడు.
  • బౌద్ధ కళ మరియు వాస్తుశిల్పాన్ని ఆదరించారు.
  • అజంతాలోని అనేక బౌద్ధ గుహలు, విహారాలు మరియు చైత్యాలు అతని పాలనలో ఆదరించబడ్డాయి. అజంతా గుహలు 1983 నుండి యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తించబడినవి.
  • అజంతాలోని పలు గుహలు వాకాటక రాజులు ముఖ్యంగా హరిసేన ఆధ్వర్యంలో సాధించిన కళలో ఉన్నతమైన పరిపూర్ణత మరియు అధునాతనతను చూపుతాయి.
  • ఇతను రెండు వాకాటక శాఖలను ఏకం చేశాడు. కుంతల, అవంతి, కోసల, కళింగ, కొంకణ్, ఆంధ్రాలను జయించాడు. 
  • ఇతని సామ్రాజ్యం ఉత్తరాన మాల్వా నుండి దక్షిణాన దక్షిణ మహారాష్ట్ర వరకు, తూర్పున బంగాళాఖాతం నుండి పశ్చిమాన అరేబియా సముద్రం వరకు విస్తరించింది.
  • హరిసేనను క్రీ.శ. 6వ శతాబ్దపు ప్రముఖ కవి దండి "శక్తిమంతుడు, సత్యవంతుడు మరియు ఔదార్యవంతుడు, మహిమాన్వితుడు, గంభీరమైన, నైతిక మరియు ఆర్థిక సంగ్రహాల యొక్క చొచ్చుకొనిపోయే విమర్శకుడు" గా వర్ణించాడు .
  • థాల్నర్ రాగి పలకలు ఇతని పాలనకు చెందినవి మరియు అనేక అజంతా గుహలు ఇతని పాలనలో అమలు చేయబడ్డాయి.
  • ఇతని ఒక శాసనంలో వరాహదేవుడు అతని మంత్రిగా పేర్కొనబడ్డాడు.
  • ఇతని మరణం తరువాత, అతని తరువాత కొంతమంది పాలకులు ఉండవచ్చు, కానీ రాజవంశం ముగింపు గురించి పెద్దగా తెలియదు.