రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రి రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి అధినేతగా వ్యవహరిస్తాడు. రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి గవర్నర్ నామమాత్రపు కార్యనిర్వాహకుడు అయితే, ముఖ్యమంత్రి అయ్యే వ్యక్తి ప్రభుత్వ నిజమైన కార్యనిర్వాహకుడు. నిజమైన కార్యనిర్వాహకుడిని 'డి ఫాక్టో' ఎగ్జిక్యూటివ్ అంటారు.

ముఖ్యమంత్రి నియామకం

భారత రాజ్యాంగంలో ప్రధానమంత్రి నియామకానికి సంబంధించిన నిబంధనలు ప్రస్తావించనట్లే, ముఖ్యమంత్రి నియామకం వివరాలు రాజ్యాంగంలో పేర్కొనబడలేదు. అయితే భారత రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 164 ప్రకారం, గవర్నర్ ముఖ్యమంత్రిని నియమిస్తారు. గవర్నర్ ఎవరినీ యాదృచ్ఛికంగా ముఖ్యమంత్రిగా నియమించలేరు కానీ అసెంబ్లీ ఎన్నికల్లో మెజారిటీ ఓట్లను సాధించిన పార్టీకి చెందిన నాయకుడిని రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రిగా నియమించాలనే నిబంధనను అనుసరించాలి.

గమనిక: ఎన్నికల్లో ఏ పార్టీకి మెజారిటీ రానప్పుడు, గవర్నర్ తన స్వంత విచక్షణాధికారాన్ని వినియోగించుకుని, తదనుగుణంగా ముఖ్యమంత్రిని నియమిస్తాడు. 

ఏ పార్టీ మెజారిటీ ఓట్లను గెలవని సందర్భంలో, గవర్నర్ అతి పెద్ద పార్టీ సభ్యుడిని లేదా సంకీర్ణం నుండి ఒకరిని ముఖ్యమంత్రిగా నియమిస్తారు. ఆ తర్వాత శాసనసభలో విశ్వాసం నిరూపించుకోవడానికి ముఖ్యమంత్రిగా ప్రమాణ స్వీకారం చేసిన అభ్యర్థికి ఒక నెల సమయం ఇవ్వడం జరుగుతుంది.

ముఖ్యమంత్రి పదవిలో ఉన్న వ్యక్తి కార్యాలయంలో మరణిస్తే, గవర్నర్ తన స్వంత అభీష్టానుసారం ముఖ్యమంత్రిని నియమించే అధికారం కలిగి ఉంటాడు. అయితే సదరు అభ్యర్థిని అధికార పార్టీ సభ్యుడిని నామినేట్ చేస్తుంది. అదే అభ్యర్థినిగవర్నర్ సాధారణంగా ముఖ్యమంత్రిగా నియమిస్తాడు. ఈ వ్యక్తి నిర్దిష్ట సమయంలో విశ్వాసాన్ని నిరూపించుకోవాల్సి ఉంటుంది.

ఏ సభకు (శాసనసభ & శాసనమండలి) చెందని వ్యక్తిని కూడా ముఖ్యమంత్రిగా నియమించవచ్చు, అయితే, అతను ముఖ్యమంత్రిగా పదవీకాలంలో ఉన్న ఆరు నెలలలోపు అతను ఏదైనా ఒక సభలో అభ్యర్థిగా ఎన్నికవ్వాల్సి ఉంటుంది. ముఖ్యమంత్రి రాష్ట్ర శాసనసభలోని ఏ సభలోనైనా అభ్యర్థిత్వాన్ని కలిగి ఉండవచ్చు. 

ముఖ్యమంత్రి కార్యాలయ పదవీకాలం

ముఖ్యమంత్రి పదవీకాలం నిర్ణయించబడలేదు. గవర్నర్ కు అభీష్టం మేరకు తగు సమయంలో ముఖ్యమంత్రి తన పదవిని కలిగి ఉంటారని ఆశించేవారు స్పష్టంగా అర్థం చేసుకోవాలి.

గమనిక: ముఖ్యమంత్రిని తొలగించే అధికారం గవర్నర్ కి లేదు. సభలో మెజారిటీ మద్దతు లభించే వరకు గవర్నర్ కూడా ముఖ్యమంత్రిని తొలగించడానికి అవకాశం లేదు. ముఖ్యమంత్రి తన మెజారిటీ మద్దతు కోల్పోయినప్పుడు, అతను రాజీనామా చేయవలసి ఉంటుంది.

ముఖ్యమంత్రి ప్రధాన విధి రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రి వివిధ వర్గాల వ్యక్తులకు సంబంధించి విధులు నిర్వహిస్తారు: 

మంత్రిమండలికి సంబంధించి గవర్నర్ కు సంబంధించి రాష్ట్ర శాసనసభకు సంబంధించి ఇది కాకుండా, అతను ఈ క్రింది విధులను కూడా నిర్వహిస్తాడు: 

  • రాష్ట్ర ప్రణాళికా మండలికి ఆయన అధ్యక్షత వహిస్తారు.
  • రొటేషన్ ద్వారా సంబంధిత మండల పరిషత్ కు వైస్-ఛైర్ పర్సన్ గా, ఒకేసారి ఒక సంవత్సరం పాటు ఆ కార్యాలయాన్ని ముఖ్యమంత్రి నిర్వహిస్తాడు.
  • ముఖ్యమంత్రి ప్రధానమంత్రి నేతృత్వంలోని ఇంటర్-స్టేట్ కౌన్సిల్ మరియు నేషనల్ డెవలప్ మెంట్ కౌన్సిల్ లో సభ్యుడుగా ఉంటాడు.

రాష్ట్ర మంత్రిమండలికి ముఖ్యమంత్రి అధిపతిగా వ్యవహరిస్తూ ఎవరిని మంత్రులుగా నియమించాలనే దానిపై గవర్నరు సిఫార్సు చేయడం, మంత్రుల శాఖలను నిర్ణయించడం లేదా పునర్వ్యవస్థీకరించడం, ఒక మంత్రిని రాజీనామా చేయమని కోరడం పలు విధులను నిర్వహిస్తాడు. 

ముఖ్యమంత్రి నేతృత్వంలోనే మంత్రి మండలి సమావేశం జరుగుతుంది. మంత్రుల కార్యకలాపాలన్నీ ముఖ్యమంత్రి మార్గనిర్దేశం మరియు నియంత్రణలో ఉంటాయి. ఒక వేళ ముఖ్యమంత్రి రాజీనామా చేస్తే మంత్రి మండలి మొత్తం రాజీనామా చేయాల్సి ఉంటుంది.

గవర్నర్ కు సంబంధించి, ముఖ్యమంత్రి నిర్వహించే బాధ్యతలు మంత్రి మండలి తీసుకునే అన్ని కార్యకలాపాలు, నిర్ణయాలను ముఖ్యమంత్రి గవర్నర్ కు తెలియజేస్తారు. గవర్నర్ కు నివేదించడానికి, గవర్నర్ ను అడిగినప్పుడు మరియు పరిపాలనా వ్యవహారాలకు సంబంధించిన సమాచారం.

మంత్రులెవరైనా ఏదైనా సమస్యపై నిర్ణయం తీసుకున్నట్లయితే, కౌన్సిల్ దానిని పరిగణనలోకి తీసుకోనప్పుడు ముఖ్యమంత్రి దానిని గవర్నర్ కు నివేదించాలి.

అడ్వకేట్ జనరల్, రాష్ట్ర పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ చైర్మన్, రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘం ఛైర్మన్ మొదలైన పదవుల నియామకంలో గవర్నర్ కు ముఖ్యమంత్రి తన సలహాను ఇస్తాడు.

ముఖ్యమంత్రి రాష్ట్ర శాసనసభకు నాయకుడుగా వ్యవహరిస్తాడు. రాష్ట్ర శాసనసభ సమావేశాలను గవర్నర్ ప్రోరోగ్ చేసి పిలిపించే ముందు, ముఖ్యమంత్రి సలహా తప్పనిసరి. గవర్నర్ కు సిఫార్సు చేసి ఎప్పుడైనా శాసనసభను రద్దు చేయమని ముఖ్యమంత్రి చెప్పవచ్చు. ప్రభుత్వ విధానాలన్నీ శాసనసభ ద్వారానే ముఖ్యమంత్రి ప్రకటిస్తాడు. 

ముఖ్యమంత్రి మరియు గవర్నర్‌కు సంబంధించిన రాజ్యాంగ అధికరణలు

అధికరణ 163 : ముఖ్యమంత్రి నేతృత్వంలోని మంత్రి మండలి గవర్నర్ కు సలహా ఇస్తుంది. గమనిక: గవర్నర్ తన స్వంత అభీష్టానుసారం పని చేసినప్పుడు, మండలికు ఎటువంటి సలహా అవసరం లేదు

అధికరణ 164 : గవర్నర్ ముఖ్యమంత్రిని నియమిస్తారు మరియు తరువాత ముఖ్యమంత్రి మంత్రుల నియామకంపై గవర్నర్ కు సిఫార్సు చేస్తారు

అధికరణ 167 : ముఖ్యమంత్రి తాను మరియు మంత్రి మండలి తీసుకునే అన్ని పరిపాలనా నిర్ణయాలను గవర్నర్ కు తెలియజేయాలి.

రాష్ట్ర మంత్రి మండలి

రాష్ట్ర మంత్రి మండలి కూడా కేంద్ర మంత్రి మండలి మాదిరిగానే ఉంటుంది. రాష్ట్ర మంత్రి మండలికి ముఖ్యమంత్రి నేతృత్వం వహిస్తారు. ఈ మండలిలో ముఖ్యమంత్రి సూచన మేరకు గవర్నర్ నియమించిన మంత్రులు ఉంటారు.

మంత్రి మండలి కూర్పు

మంత్రి మండలి పరిమాణం భారత రాజ్యాంగంలో పేర్కొనబడలేదు. ముఖ్యమంత్రి రాష్ట్ర శాసనసభలో అవసరాన్ని బట్టి మంత్రుల పరిమాణం మరియు స్థాయిని నిర్ణయిస్తారు.

మంత్రుల మండలిలో మూడు వర్గాలు ఉన్నాయి. కేబినెట్ మంత్రులు, రాష్ట్ర మంత్రులు, ఉప మంత్రులు. 

గమనిక:

శాసన సభ మండలిపై అవిశ్వాస తీర్మానాన్ని ఆమోదించినప్పుడు, శాసనమండలికి చెందిన మంత్రులతో సహా మండలిలోని మంత్రులందరూ రాజీనామా చేయవలసి ఉంటుంది.

ఓటర్ల అభిప్రాయాలను సభ విశ్వసనీయంగా సూచించడం లేదని మరియు తాజా ఎన్నికలకు పిలుపునిచ్చినందున శాసనసభను రద్దు చేయాలని మంత్రి మండలి గవర్నర్‌కు సలహా ఇవ్వవచ్చు. శాసన సభ విశ్వాసాన్ని కోల్పోయిన మంత్రి మండలికి గవర్నర్ బాధ్యత వహించకపోవచ్చు.